Τα ψάρια και τα οστρακοειδή ήταν πολύ σημαντικά στη γαστρονομική κουλτούρα κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Στην τότε Ρωμαϊκή επαρχία της Κρήτης, 17 ιχθυοδεξαμενές και ιχθυοπαγίδες, βρέθηκαν κυρίως στο ανατολικό ήμισυ του νησιού.
Στο Ναυτικό Μουσείο της Σάντα Σεβέρα και στο ομώνυμο μεσαιωνικό κάστρο έγινε μεταξύ 20 και 22 Σεπτεμβρίου διεθνής συνάντηση με τίτλο «Οι Ρωμαϊκές Ιχθυοδεξαμενές της Μεσογείου: πρόσφατες ερμηνείες για τις μεταβολές του επιπέδου της θάλασσας κατά την διάρκεια των 2000 τελευταίων χρόνων». Στην συνάντηση εργασίας συμμετείχαν αρχαιολόγοι, γεωλόγοι, γεωγράφοι και γεωφυσικοί από όλη την Μεσόγειο. Σκοπός της συνάντησής ήταν η παρουσίαση των μέχρι σήμερα στοιχείων σχετικά με τις δεξαμενές διατήρησης και καλλιέργειας ψαριών κατά την Ρωμαϊκή περίοδο και οι σχέση τους με τότε θαλάσσιο επίπεδο, ώστε να προσδιοριστεί με ακρίβεια το Ρωμαϊκό επίπεδο της θάλασσας στη Μεσόγειο. Οι Νίκος Μουρτζάς και Ελένη Κολαΐτη της Εταιρεία Μελέτης Αρχαίων Ακτογραμμών ΑμΚΕ – AKTES παρουσίασαν τις 17 εντυπωσιακές Ρωμαϊκές ιχθυοδεξαμενές κατά μήκος των ακτών της Κρήτης.
Τα ψάρια και τα οστρακοειδή ήταν θεμελιώδους σημασίας στη ρωμαϊκή γαστρονομική κουλτούρα, διαδραματίζοντας ένα σημαντικό ρόλο στη δίαιτα των πλουσίων και μεσαίου εισοδήματος Ρωμαίων στην ύστερη φάση της Δημοκρατίας και κατά την Αυτοκρατορική περίοδο. Η πρόσβαση στα φρέσκα και ακόμη και τα ζωντανά ψάρια επέφερε σημαντική κοινωνική αναγνώριση και η ενσωμάτωση ενός ιχθυοτροφείου σε ένα σπίτι ή βίλα της εποχής αποτελούσε σύμβολο της κοινωνικής θέσης. Η ιχθυοκαλλιέργεια έφθασε σε υψηλό στάδιο τεχνικής τελειότητας, αφού αναπτύχθηκαν τεχνικές για την αναπαραγωγή και ταχεία αύξηση μέχρι την ωρίμανση ενός ευρέος φάσματος θαλάσσιων ειδών. Οι ρωμαϊκές ιχθυοδεξαμενές σχεδιάζονταν λεπτομερώς (σύμφωνα με τους Λατίνους αγροτικούς συγγραφείς Pliny, Varro, Columella) και κατασκευάζονταν επιμελώς ώστε να αναδημιουργούν το φυσικό βιότοπο των ψαριών, εξασφαλίζοντας την ανανέωση και τον αερισμό του νερού μέσω καναλιών επικοινωνίας με τη θάλασσα. Η διαίρεσή τους σε επιμέρους δεξαμενές (αναπαραγωγής γόνου, διαχωρισμού ειδών και μεγέθους ψαριών) εξασφάλιζε τη διατήρησή τους, ενώ ένα δίκτυο περιμετρικών πεζοδρομίων και σκαλιών διευκόλυνε την πρόσβαση σε αυτές.
Δεκαεπτά στις ανατολικές ακτές
Στην τότε Ρωμαϊκή επαρχία της Κρήτης, 17 ιχθυοδεξαμενές και ιχθυοπαγίδες, διάσπαρτες σε όλο το μήκος των ακτών, κυρίως στο ανατολικό ήμισυ του νησιού, αποτελούν κατάλοιπο της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Οι Ρωμαϊκές ιχθυοδεξαμενές και ιχθυοπαγίδες στην Κρήτη, κατασκευάζονται κοντά σε σημαντικά αστικά κέντρα αυτής της περιόδου, όπως η Γόρτυνα, πρωτεύουσα της επαρχίας της Κρήτης, η Χερσόνησος, σημαντικό λιμάνι της βόρειας ακτής και η Ιεράπετρα, στη νότια ακτή.
Η μεγαλύτερη συγκέντρωση λαξευτών ιχθυοδεξαμενών, σύμφωνα με τους Νίκο Μουρτζά και Ελένη Κολαΐτη, παρατηρείται στην νότια βραχώδη ακτή του κόλπου των Ματάλων σε ένα μήκος ακτής 140 m. Οι έντεκα βυθισμένες ιχθυοδεξαμενές των Ματάλων αποτελούν εντυπωσιακά μνημεία της Ρωμαϊκής αρχαιότητας, όχι μόνο από πλευράς χρήσης και λειτουργικότητας, αλλά και κατασκευαστικής τεχνικής. Είναι εξολοκλήρου λαξευμένες στο μητρικό πέτρωμα, με σχεδόν παραλληλόγραμμη ή τραπεζοειδή όψη και εμβαδό επιφάνειας κάτοψης μεταξύ 15 m2 και 30 m2. Ένα διαχώρισμα λαξευμένο στο βράχο χωρίζει κατά μήκος τις ιχθυοδεξαμενές σε δύο ή τρία διαμερίσματα. Στη βόρεια παραθαλάσσια πλευρά κάθε δεξαμενής, έχουν διανοιχθεί είσοδοι, μία σε κάθε διαμέρισμα, σε κάθε μία από τις οποίες αντιστοιχεί ένα λαξευτό κανάλι επικοινωνίας με τη θάλασσα. Σε ορισμένες από τις εισόδους διατηρούνται δύο λαξευτές εγκοπές για την τοποθέτηση διαφραγμάτων που εμπόδιζαν τη διαφυγή των ψαριών. Περιμετρικά ή κατά μήκος ορισμένων πλευρών των ιχθυοδεξαμενών διατηρούνται πεζοδρόμια που επέτρεπαν, μαζί με τα διαχωρίσματα που είχαν μια παράλληλη χρήση, την πρόσβαση στα διάφορα σημεία τους. Οι ιχθυοδεξαμενές καλύπτονται από λαξευμένη στο βράχο οροφή που εξασφάλιζε την προστασία του χώρου από τις καιρικές συνθήκες. Λαξευμένοι στο βράχο αποθηκευτικοί χώροι παρεμβάλλονται είτε μεταξύ των ιχθυοδεξαμενών ή στην προς την ξηρά πλευρά τους.
Οι ιχθυοπαγίδες οι οποίες συνοδεύουν τις ιχθυοδεξαμενές και σε ορισμένες περιπτώσεις επικοινωνούν με αυτές, αποτελούνται από ελλειψοειδούς η παραλληλόγραμμης όψης διαβρωσιγενείς οπές, ελαφρά διαμορφωμένες, εφοδιασμένες στη βόρεια παραθαλάσσια πλευρά τους με ανοίγματα, που συνήθως συνοδεύονται από λαξευτά κανάλια που εξασφάλιζαν την επικοινωνία τους με την θάλασσα.
Θαλάσσια εγκοπή
Τα κανάλια των ιχθυοδεξαμενών έχουν λαξευτεί στη βάση μιας καλά διατηρημένης θαλάσσιας εγκοπής, που βρίσκεται σε βάθος 1,25 m κάτω από το σημερινό θαλάσσιο επίπεδο. Η βυθισμένη θέση τους και το σύγχρονο βάθος τους καθορίζει με ακρίβεια το θαλάσσιο επίπεδο κατά την κατασκευή και λειτουργία των ιχθυοδεξαμενών. Τα κανάλια ήταν έτσι σχεδιασμένα και λαξευμένα ώστε το θαλασσινό νερό θα μπορούσε να ανανεωθεί στη δεξαμενή μέσω του καναλιού ακόμη και στην διάρκεια της άμπωτης. Αυτή η κατασκευαστική λεπτομέρεια καθιστά τις ιχθυοδεξαμενές της Κρήτης ως τους πιο ευαίσθητους δείκτες του Ρωμαϊκού θαλάσσιου επιπέδου στη Μεσόγειο.
Στην κατάληξη της βόρειας ακτής του όρμου των Ματάλων, αναπτύσσεται εκτεταμένο παράκτιο λατομείο και διατηρούνται λαξευτές αλυκές και δεξαμενές με κανάλια αποχέτευσης που σχετίζονταν με την επεξεργασία πάστωσης των ψαριών που προέρχονταν από τις ιχθυοδεξαμενές. Το αλάτι, άλλωστε, ήταν το συντηρητικό της αρχαιότητας. Το ρωμαϊκό νεώριο και τα εκτεταμένα λατομεία εκατέρωθεν των ιχθυοδεξαμενών στη νότια ακτή του όρμου των Ματάλων, με λαξευμένες στο βράχο εντυπωσιακές δέστρες πλοίων στις θέσεις φόρτωσης, συνθέτουν το μνημειακό χαρακτήρα της ακτής.
Το συγκρότημα της ιχθυοδεξαμενής της Χερσονήσου και του Μόχλου στη βόρεια ακτή της Κρήτης και στα Φέρμα της Ιεράπετρας στη νότια ακτή, αποτελούνται από τρεις, δύο και τέσσερεις, αντίστοιχα, παραλληλόγραμμης διατομής δεξαμενές. Πρόκειται για λαξευμένες στο βράχο κατασκευές, χωρίς εισόδους που επικοινωνούσαν απευθείας με την θάλασσα μέσω δύο ή τριών λαξευτών καναλιών. Η ιχθυοδεξαμενή στα Φαλάσσαρνα, η οποία έχει ανυψωθεί κατά το σεισμό του 365 μ.Χ. κατά 7 m επάνω από την τότε επιφάνεια της θάλασσας, αποτελείται από ένα βαθύ παραλληλόγραμμο όρυγμα, χωρισμένο σε δύο επιμέρους δεξαμενές. Δύο λαξευτές κλίμακες επέτρεπαν την πρόσβαση στο εσωτερικό τους. Η λαξευτή δεξαμενή του όρμου της Κάτω Ζάκρου αποτελείται από ένα πρόχειρης κατασκευής, παραλληλόγραμμο όρυγμα, στη δυτική πλευρά της οποίας παρατηρείται μία στενή είσοδος , από την οποία ξεκινά ένα τραπεζοειδούς διατομής επίμηκες λαξευτό κανάλι επικοινωνίας με τη θάλασσας.
Λαμβάνοντας υπόψη τα σύγχρονα βάθη των καναλιών και των δεκαεπτά ιχθυοδεξαμενών που βρέθηκαν κατά μήκος του ανατολικού τμήματος της Κρήτης, συμπεραίνουμε ότι η μέση στάθμη της θάλασσας κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κατοχής της Κρήτης ήταν χαμηλότερη.
Πότε όμως βυθίστηκαν οι δεξαμενές ψαριών της ανατολικής Κρήτης; Ο Φλωρεντινός περιηγητής Christoforo Buondelmonti, έχοντας επισκεφτεί τον κόλπο των Ματάλων το 1415, περιέγραψε με μεγάλη λεπτομέρεια τις δεξαμενές ψαριών στο βιβλίο του Descriptio insule Crete: «Κοίτα στην άκρη της θάλασσας εκείνες τις δεξαμενές ψαριών, κομμένες από βράχο, όπου θαλασσινό νερό θα μπορούσε να ανεβοκατεβαίνει από ένα σύστημα στενών καναλιών». Το 1865, ο Άγγλος αντιναύαρχος Thomas Spratt στο σύγγραμμα του «Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη», διαπιστώνει ότι οι ιχθυοδεξαμενές έχουν βυθιστεί. Τριάντα οκτώ σεισμικά γεγονότα αναφέρονται για την περίοδο μεταξύ 1415 και 1865. Ανάμεσά τους, έξι μεγάλοι σεισμοί που έπληξαν σχεδόν ολόκληρη την Κρήτη και ένας, αυτός του 1604, μεγέθους Μ = 6,8, με επίκεντρο τη νότια ακτή της Κρήτης, συνδέεται και με μαρτυρίες για καθίζηση τον ακτών της.
Τα σπουδαία αυτά μνημεία της αρχαιότητας και, κυρίως, τα εντυπωσιακότερα από αυτά της νότιας ακτής του όρμου των Ματτάλων, δυστυχώς κινδυνεύουν να καταστραφούν. Η ανεξέλεγκτη δόμηση του παράκτιου οικισμού των Ματάλων, που επεκτείνεται στην απότομη νότια ακτή με ταβέρνες-παραπήγματα επάνω από τις ιχθυοδεξαμενές, καταστρέφει σταδιακά τα αρχαία μνημειακά συγκροτήματα και το αρχαίο νεώριο που έχει από χρόνια επιχωθεί και μετατραπεί σε ταβέρνα.
Οι δύο επιστήμονες, θεωρούν ότι είναι άμεσα αναγκαία τόσο η κήρυξη των τμημάτων της ακτής του όρμου σε προστατευμένο αρχαιολογικό χώρο όσο και η απομάκρυνση των παραπηγμάτων που θέτουν σε κίνδυνο τις ιχθυοδεξαμενές. Στη συνέχεια, να προχωρήσει η συστηματική αρχαιολογική έρευνα, η συντήρηση και ανάδειξη αυτών των σημαντικότατων αρχαίων λαξευτών κατασκευών με τη μοναδική περιβαλλοντική αξία, αφού αποτελούν ακριβείς μάρτυρες της ανόδου της στάθμης της θάλασσας κατά τα τελευταία 2000 χρόνια.
